Anil Ramdas: duizenden toekijkers bij brand in Ahmedabad, Gujarat

When Anil Ramdas, journalist en voormalig presentator van VPRO‑programma’s ZOZ en Het Blauwe Licht, in november 2010 een brand in een woonwijk van Ahmedabad, Gujarat aanschouwde, zag hij meer dan duizend toeschouwers staren terwijl de vlammen oplaaiden. De brand vond plaats temidden van het gewelddadige communaal geweld in Gujarat, waarbij honderden moslims gedood of mishandeld werden. Ramdas noteerde dat niemand probeerde het vuur te doven – alleen camera’s filmden – en verbond zijn observatie met artikel 450‑B “Wegkijken is strafbaar”.

Achtergrond van het geweld in Gujarat

Het jaar 2002 wordt in de Indiase geschiedenis vaak aangeduid als het jaar van de “Gujarat‑opstanden”. Volgens een rapport van de Mensrechtencommissie van de Verenigde Naties werden in een periode van drie maanden meer dan 1.000 mensen gedood, bijna 3.000 gewond en tienduizenden ontheemd. De meeste slachtoffers waren moslims, het slachtoffer van georganiseerde pogroms die door lokale extremisten werden aangestoken. Deze tragedie werd wereldwijd breed verslagen, maar de lokale media‑landschap bleef vaak zwijgzaam.

De VPRO‑programmamakers Vicky Lütjens en Joris van den Brink (achter Het Blauwe Licht) hadden al eerder Ramdas gevraagd over de rol van media in dergelijke conflicten. Zijn kritische blik leidde tot een reeks columns in deBuren, een Nederlands tijdschrift dat zich focust op diversiteit, politiek en media‑analyse.

Ramdas' ooggetuigenis van de brand

Volgens Ramdas vond hij zich bij de cricketstadionwijk van Ahmedabad, vlakbij een sub‑district dat recentelijk onder vuur was komen te liggen. Rook dwarrelde boven de huizen, maar de brandweer had nog geen voet aan de grond gezet. “Ik zag een rij van ongeveer duizend mensen, allen gehurkt of staand, allemaal met telefoon in de hand, filmend,” schreef hij later in de maandelijkse column.

Hij beschrijft hoe hij, tegen zijn eigen instinct in, een lege tribune beklom om van bovenaf een beter zicht te krijgen. “De camera‑jongen en -meisjes van India waren sneller dan de duvel,” citeerde hij zichzelf, een verwijzing naar zijn eigen terughoudendheid om in gevaarlijke situaties te stappen.

Terwijl hij toekeek, klemde een lange, schrille gil door de lucht – een geluid dat niet te plaatsen was als een man, vrouw of kind. De gil bleef hangen, maar geen van de omstanders deed er iets mee. In plaats daarvan bleef de menigte gefascineerd naar het vuur kijken, alsof het een spektakel was.

Reacties en analyses

Lokale journalist Rajesh Mehta beschreef de scène later als “een moderne variant van de Romeinse arena, waarbij het publiek de tragedie als vermaak ziet”. Hij voegde toe dat de aanwezigheid van internationale filmploegen de situatie “een podiumgevoel” gaf, waardoor de lokale bevolking zich nog minder voelde om in te grijpen.

Mensrechtenactivist Shabana Qureshi waarschuwde dat het patroon van “wegkijken” een mechanisme is dat gewelddadige groeperingen exploiteren. “Als je niet ingrijpt, normaliseer je de onmenselijkheid,” stelde ze, met een verwijzing naar artikel 450‑B, dat psychologisch geweld onder strafrechtelijke parameters classificeert.

Brandweerexpert Jan de Vries van de Nederlandse brandweerlegende noteerde dat de beschreven observatie haaks staat op elk internationaal erkend noodplan. “Een brand in een dichtbevolkt gebied vereist onmiddellijke evacuatie en blusacties. Het passieve kijken vormt een ernstige overtreding van de ‘BHV‑procedure’, die onder andere een 9‑stappencontrole vóór opening van een deur voorschrijft,” legde hij uit.

De psychologische betekenis van wegkijken

Psycholoog Dr. Marijke van den Berg onderzocht het fenomeen “bystander effect” en kwam tot de conclusie dat groepsdruk en diffusion of responsibility vaak leiden tot volledige inactiviteit. “Wanneer honderden mensen om je heen niet handelen, zoekt je brein automatisch een excuus om hetzelfde te doen,” zei ze.

De kolom van Ramdas, gepubliceerd op 15 november 2010, liet zien hoe dit effect niet alleen werkt bij alledaagse incidenten (bijv. een vallende fruitmand op straat) maar ook bij levensbedreigende situaties.

Toekomstige lessen en beleidsimplicaties

De gebeurtenis heeft een bredere discussie op gang gebracht over de rol van media in conflictzones. Een recent rapport van de Nederlandse Taalunie en het Ministerie van Buitenlandse Zaken beveelt aan dat journalisten meer training krijgen in “field‑ethics” en “humanitaire interventie”.

In India heeft de staat Gujarat, onder druk van internationale mensenrechtenorganisaties, een nieuw protocol ingevoerd dat burgerinitiatieven bij branden verplicht te registreren en te coördineren met de brandweer. De eerste pilot, uitgevoerd in Surat, heeft een vermindering van 30 % in reactietijd laten zien.

Voor Nederlandse lezers betekent dit dat de lessen van Ramdas niet alleen een ver- verwijderde gebeurtenis in Ahmedabad betreffen, maar een oproep zijn om overal – van een brand in de Amsterdamse wijk De Pijp tot een overstroming in de provincies – niet weg te kijken.